Հայ մեծանուն նկարիչ Մարտիրոս Սարյանի արվեստը գույնի և լույսի իսկական արքայություն է։ Հենց դրանք են Վարպետի աշխարհընկալման և ստեղծագործական բնորոշ գծի երկու հիմնարար բաղադրիչները։ Նա, կարծես, գրում է գույնով։ Չնայած Սարյանն ունեցել է հայտնի ուսուցիչներ, որոնք մեծ ազդեցություն են թողել Վարպետի ստեղծագործության վրա, ինչպիսիք են Կոնստանտին Կորովինն ու Վալենտին Սերովը, Սարյանը համարում էր, որ իր ամենամեծ ուսուցիչը բնությունն է։

Հենց բնությունն է Սարյանին զարմացրել ձևերի և գունային համադրությունների կատարելությամբ ու բազմազանությամբ։ Պարզապես պետք էր սովորել տեսնել այդ բացառիկ գեղեցկությունը, ընդ որում` ոչ միայն աչքերով, այլև սրտով, իսկ հետո ավելացնել պրոֆեսիոնալիզմ և աշխատասիրություն։ Սարյանի տուն–թանգարանի տնօրենը, Վարպետի թոռնուհին` Ռուզան Սարյանը, Վարպետի 140–ամյակին նվիրված նախագծի շրջանակում «Նովոստի–Արմենիա» գործակալությանն է պատմել մեծանուն գեղանկարչի վարպետության նրբությունների, նրա վեց կտավների գունապնակի մասին։ 

Իսկ ահա, թե ինչ է ասել Վարպետը. «Ամեն ժամանակ ունի իր գույները։ Աշխարհը, կարծես, գույների հսկայական ներկապնակ լինի։ Երջանիկ եմ, որ ինձ բախտ է վիճակվել ապրել, տեսնել և փոխանցել աշխարհի անկրկնելի գեղեցկությունը։ Յուրաքանչյուր ժողովուրդ նման է վիթխարի ու հզոր ծառի, որի արմատները խրվում են հարազատ հողի մեջ, իսկ ծաղիկներով և պտուղներով զարդարված ճյուղերը պատկանում են ողջ աշխարհին։ Այդպիսին է նաև արվեստը. իրականն ու վառ ազգայինը միշտ կրում են համամարդկային սկիզբ...»։

1  

«Հայուհին սազով»

1915թ.-ին ստեղծված այս կտավում գերակշռում են վարդագույնը, բաց մանուշակագույնը և կանաչը: Հենց այդ տարում է Սարյանը հանդիպել իր երկրորդ կեսին՝ իր կյանքի սիրուն`Լուսիկ Աղայանին, ում էլ պատկերել է կտավում` սազով հայուհու կերպարում: Հայոց ցեղասպանության այդ սարսափելի տարում նկարիչը կտավի կենտրոնում պատկերում է կանացի իրան, որը կյանքի անոթի ոճաստեղծ ալեգորիա է, պտղաբերության և նոր կյանքի սկզբի խորհրդանիշ: «Մենք եղել ենք, կանք ու կլինենք», սա է կտավի գլխավոր ուղերձը:  

2

«Կեսօրվա լռությունը»

Այստեղ գերակշռում են նարնջագույնը, կավագույնը, երկնագույնը, կանաչը։ Ողջ նկարը, կարծես, պարուրում է լռությամբ ու հանդարտությամբ: Չնայած ոչ մեծ չափին, կտավը կարելի է համարել մոնումենտալ: Այս աշխատանքը պատկանում է հայկական սինթետիկ բնապատկերների շրջանին: Սարյանն այդ կերպ փորձում էր կերպարվեստում ստեղծել Հայաստանի կերպարը: Մինչև Սարյանն անգամ մենք՝ հայերս, այդկերպ չենք տեսել մեր երկիրը: Սարյանի համար Հայաստանը սուգի ու վշտի երկիր չէ, այլ մոխիրներից վերածնվող ապագայի երկիր։ 

3

Ինքնադիմանկարներ

Կյանքի տարբեր տարիներին ստեղծված Սարյանի ինքնադիմանկարներում նա իրեն ներկայացնում էր գունային տարբեր երանգներում` 1909թ.–ին ստեղծված բազմագույն ինքնադիմանկարից մինչև Հայրենական պատերազմի տարիներին ստեղծված «Երեք հասակ» ինքնադիմանկարի կենտրոնական կերպարը, որը երկնագույն, կապույտ և սպիտակ գույների մեջ է։ Ամեն անգամ գույնն օգնում էր արտահայտել Վարպետի տրամադրությունն ու հոգեվիճակը։ 

4

«Ամառային տապ. Վազող շուն»

Նկարը ողողված է դեղին գույնով, սակայն կա նաև կավագույն և կոբալտագույն կոնտրաստներ: Այն ստեղծում է կիզիչ կեսօրվա զգացողություն։ Վազող շունը թողնում է կապույտ ստվեր, առաջանում է շարժման տպավորություն, նկարը, կարծես, կենդանանում է։ Այդ կերպ նկարիչը գեղանկարչության մեջ կինեմատոգրաֆի տարր է ներդնում: 

5

«Գազելներ»

Այս նկարում գերակայում են դեղին երանգները, կավագույնը, և որոշ տեղերում երևում են մուգ բալագույնի երանգներ: Սարահարթով վազող գազելները կտավին դինամիկա են հաղորդում։

6

«Եգիպտական դիմակներ»

1991 թ.-ին ստեղծված նկարում պատկերված են վառ գույներ, որոնք հիշեցնում են արևելյան գորգի երանգներ: Կարևոր է նշել, որ Սարյանը խոնարհվում էր եգիպտական արվեստի, դրա նրբագեղության և լակոնիկության առջև: Սարյանը գիտեր եգիպտական դիմակների լեզուն։ Նրանք ստեղծում են երկխոսություն ժամանակաշրջանների, դարերի միջև, իսկ նրանց լայն բացված աչքերն ուղղված են դեպի ապագա։

ՆՅՈՒԹԸ ՊԱՏՐԱՍՏՎԵԼ Է 

Մ. ՍԱՐՅԱՆԻ ՏՈՒՆ–ԹԱՆԳԱՐԱՆԻ ԱՋԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ